ماتریس space | ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک

چهار عامل کلیدی در ماتریس SPACE عبارتند از:

• نقاط قوت داخلی (Internal Strength – IS): این عامل به ارزیابی نقاط قوت و توانمندی‌های داخلی سازمان مانند منابع مالی، دارایی‌های فیزیکی، نیروی انسانی ماهر، شهرت برند و غیره می‌پردازد.
• نقاط ضعف داخلی (Internal Weakness – IW): این عامل به ارزیابی نقاط ضعف و کمبودهای داخلی سازمان مانند کمبود منابع مالی، ضعف در بازاریابی، مشکلات تحقیق و توسعه، پایین بودن بهره‌وری و غیره می‌پردازد.
• فرصت‌های خارجی (External Opportunity – EO): این عامل به ارزیابی فرصت‌های موجود در محیط خارجی سازمان مانند رشد بازار، ظهور فناوری‌های جدید، تغییر قوانین و مقررات به نفع سازمان، ضعف رقبا و غیره می‌پردازد.
• تهدیدات خارجی (External Threat – ET): این عامل به ارزیابی تهدیدات موجود در محیط خارجی سازمان مانند ورود رقبا به بازار، تغییر سلایق مشتریان، نوسانات اقتصادی، قوانین و مقررات جدید و غیره می‌پردازد.

مراحل استفاده از ماتریس SPACE:

1. امتیازدهی به عوامل: برای هر یک از عوامل چهارگانه (IS، IW، EO، ET) امتیازی بین ۱ تا ۴ در نظر بگیرید. امتیاز ۱ نشان دهنده ضعف در آن عامل و امتیاز ۴ نشان دهنده قدرت بالا در آن عامل است.
2. محاسبه امتیاز کل عوامل داخلی و خارجی:
   • امتیاز کل عوامل داخلی (IS + IW)
   • امتیاز کل عوامل خارجی (EO + ET)
3. محاسبه میانگین امتیاز عوامل داخلی و خارجی:
   • میانگین عوامل داخلی (IS + IW) / 2
   • میانگین عوامل خارجی (EO + ET) / 2
4. ** ترسیم ماتریس:** یک نمودار با محور افقی به عنوان “میانگین عوامل داخلی” و محور عمودی به عنوان “میانگین عوامل خارجی” رسم کنید.
5. محاسبه مختصات: بر اساس امتیاز کل عوامل داخلی و خارجی، دو نقطه را در نمودار SPACE مشخص کنید.
   • نقطه اول: تفاضل (EO – ET) روی محور عمودی و (IS – IW) روی محور افقی
   • نقطه دوم: محل تلاقی میانگین عوامل داخلی و خارجی
6. تفسیر نتایج: موقعیت این دو نقطه در ماتریس SPACE، استراتژی‌های مناسب برای سازمان را نشان می‌دهد.

چهار ناحیه‌ی اصلی در ماتریس SPACE وجود دارد که هر کدام استراتژی متفاوتی را پیشنهاد می‌دهند:

• تهاجمی (Aggressive): (ناحیه بالا- راست) در صورتی که هر دو نقطه در این ناحیه قرار گیرند، نشان دهنده موقعیت قوت داخلی بالا و فرصت‌های خارجی زیاد است. استراتژی مناسب در این حالت، تهاجمی است که شامل سرمایه‌گذاری روی توسعه محصول، ورود به بازارهای جدید و افزایش سهم بازار می‌شود.
• رقابتی (Competitive): (ناحیه بالا – چپ) موقعیت هر دو نقطه در این ناحیه، نشان دهنده نقاط قوت داخلی بالا و وجود تهدیدات خارجی است. استراتژی رقابتی در این حالت بر حفظ و تقویت موقعیت فعلی سازمان در برابر رقبا با اقداماتی مانند بهبود کیفیت محصولات، کاهش هزینه‌ها و نوآوری در محصول تاکید می‌کند.
• محافظه کارانه (Conservative): (ناحیه پایین – راست) قرارگیری هر دو نقطه در این ناحیه، نشان دهنده ضعف‌های داخلی و وجود فرصت‌های خارجی است. استراتژی مناسب در این حالت، محافظه‌کارانه است که بر تثبیت موقعیت فعلی سازمان و بهره‌مندی از فرصت‌های موجود با احتیاط و مدیریت ریسک بالا تمرکز دارد.
• تدافعی (Defensive): (ناحیه پایین – چپ) موقعیت هر دو نقطه در این ناحیه، نشان دهنده ضعف‌های داخلی و وجود تهدیدات خارجی است.

محدودیت‌های ماتریس SPACE:

ماتریس SPACE ابزاری ساده و کاربردی برای ارزیابی موقعیت استراتژیک سازمان است، اما دارای محدودیت‌هایی نیز می‌باشد. برخی از این محدودیت‌ها عبارتند از:

• وابستگی به نظر ارزیاب: امتیازدهی به عوامل و تفسیر نتایج تا حدودی به نظر و برداشت ارزیاب بستگی دارد.
• محدود بودن عوامل کلیدی: ماتریس SPACE تنها چهار عامل کلیدی را در نظر می‌گیرد و ممکن است عوامل دیگری بر موقعیت سازمان تاثیرگذار باشند.
• وزن‌دهی نکردن به عوامل: در این ماتریس، به تمام عوامل وزن یکسانی داده می‌شود، در حالی که ممکن است برخی از عوامل برای سازمان اهمیت بیشتری داشته باشند.

با وجود این محدودیت‌ها، ماتریس SPACE همچنان ابزاری مفید برای شروع فرآیند برنامه‌ریزی استراتژیک و تدوین استراتژی‌های کلی سازمان به شمار می‌رود.

استفاده از ماتریس SPACE همراه با سایر ابزارهای تحلیل استراتژیک مانند تحلیل SWOT و مدل پنج نیرو پورتر، می‌تواند نتایج جامع‌تری برای تصمیم‌گیری‌های استراتژیک سازمان به همراه داشته باشد.

مثال استفاده از ماتریس SPACE برای شرکت تولیدی

فرض کنید شرکتی به نام “ایران‌خودرو” در حال بررسی موقعیت استراتژیک خود در صنعت تولید خودرو است. با استفاده از ماتریس SPACE، این شرکت می‌تواند مراحل زیر را انجام دهد:

۱٫ امتیازدهی به عوامل:

• نقاط قوت داخلی (IS):
  • برند شناخته شده در بازار ایران
  • شبکه توزیع گسترده
  • سابقه طولانی در تولید خودرو
  • نیروی انسانی ماهر
• نقاط ضعف داخلی (IW):
  • وابستگی به فناوری‌های قدیمی
  • ساختار سازمانی بروکراتیک
  • بالا بودن هزینه‌های تولید
  • ضعف در تحقیق و توسعه
• فرصت‌های خارجی (EO):
  • رشد تقاضا برای خودرو در ایران
  • حمایت دولت از صنعت خودروسازی
  • ورود به بازارهای جدید صادراتی
  • افزایش تمایل مردم به استفاده از خودروهای باکیفیت
• تهدیدات خارجی (ET):
  • تشدید تحریم‌های اقتصادی
  • نوسانات قیمت مواد اولیه
  • ورود رقبای خارجی به بازار ایران
  • افزایش قیمت ارز

۲٫ محاسبه امتیاز کل عوامل داخلی و خارجی:

• امتیاز کل عوامل داخلی (IS + IW) = 2 + 2 = 4
• امتیاز کل عوامل خارجی (EO + ET) = 3 + 2 = 5

۳٫ محاسبه میانگین امتیاز عوامل داخلی و خارجی:

• میانگین عوامل داخلی (IS + IW) / 2 = 4 / 2 = 2
• میانگین عوامل خارجی (EO + ET) / 2 = 5 / 2 = 2.5

۴٫ ترسیم ماتریس:

محور افقی را “میانگین عوامل داخلی” و محور عمودی را “میانگین عوامل خارجی” نام‌گذاری کنید. دو نقطه را با توجه به امتیاز کل عوامل داخلی و خارجی روی نمودار SPACE مشخص کنید:

• نقطه اول: (EO – ET) = 3 – 2 = 1 روی محور عمودی و (IS – IW) = 2 – 2 = 0 روی محور افقی
• نقطه دوم: محل تلاقی میانگین عوامل داخلی (۲) و خارجی (۲٫۵)

۵٫ تفسیر نتایج:

با توجه به موقعیت دو نقطه در ماتریس SPACE، می‌توان استراتژی‌های مناسب برای “ایران‌خودرو” را تعیین کرد. در این مثال، هر دو نقطه در ناحیه محافظه‌کارانه قرار می‌گیرند.

استراتژی‌های مناسب برای این ناحیه عبارتند از:

• تمرکز بر حفظ و تقویت موقعیت فعلی در بازار: ایران‌خودرو باید با ارتقای کیفیت محصولات، ارائه خدمات پس از فروش بهتر و کنترل هزینه‌ها، سهم بازار خود را حفظ کند.
• بهره‌مندی از فرصت‌های موجود با احتیاط و مدیریت ریسک: ایران‌خودرو می‌تواند با ورود به بازارهای جدید صادراتی و تولید خودروهای جدید با مصرف سوخت کمتر، از فرصت‌های موجود در بازار استفاده کند.
• اجتناب از سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و پرخطر: ایران‌خودرو باید در شرایط فعلی از سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و پرخطر که ممکن است ریسک شکست آنها بالا باشد، اجتناب کند.
• تمرکز بر تحقیق و توسعه برای ارتقای فناوری: ایران‌خودرو باید با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، به دنبال ارتقای فناوری خود و تولید خودروهای مدرن‌تر و باکیفیت‌تر باشد.

ماتریس SPACE به “ایران‌خودرو” کمک می‌کند تا موقعیت استراتژیک خود را در صنعت تولید خودرو به طور کلی ارزیابی کند و استراتژی‌های مناسب برای حفظ و ارتقای موقعیت خود در بازار را تدوین نماید.

همانطور که قبلاً اشاره شد، ماتریس SPACE ابزاری ساده و کاربردی برای شروع فرآیند برنامه‌ریزی استراتژیک است و باید در کنار سایر ابزارهای تحلیل استراتژیک مورد استفاده قرار گیرد.